چكيده
دنياى مدرن امروز به‌سرعت در حال تغيير است و پيش‌بينی مهارت‌هاى مورد نياز آينده دشوار به‌نظر می‌رسد. همه افراد مخصوصاً جوانان براى موفقيت در اين دنياى پويا نياز به انعطاف پذيرى دارند. انعطاف‌پذيرى بايد يكی از جنبه‌هاى كليدى برنامه‌هاى توسعه‌دهنده براى افراد باشد. والدين، مربيان، مديران، دوستان و… ازجمله اصلی‌ترين افراد براى آموزش و تأثيرگذارى بر سايرين جهت بالا بردن تاب‌آورى هستند. استفاده از رويكرد تركيبی در مدارس مانند افزايش توانايی‌هاى مقابله با ناملايمات و شكوفايي پس از آن، تمركز حواس براى رهايی از استرس و افزايش خودآگاهی، طراحی سفرهاى آموزشی، ادغام مهارت‌هاى فنی، اجتماعی و عاطفی از اصلی ترين عوامل مؤثر در يادگيرى با رويكرد عمل‌گرايی به‌شمار می‌رود.
مقدمه
در دهه 1970، محققان متوجه شدند برخی از كودكان علی‌رغم شرايط سخت، واکنش خوبی نسبت به معناى رشد و پيشرفت در مورد تاب‌آورى از خود نشان می‌دهند. اين كشف، جست‌وجوى تفاوت‌هاى خاص را در كودكانی كه در شرايط دشوار رشد می‌كنند، برانگيخت و زمينه‌اى براى تحقيق در مورد تاب‌آورى ايجاد کرد. تاب‌آورى نشان‌دهنده تغيير تمركز از اختلالات روانی به سلامت روان است. تغيير مثبت بر سلامت فرزندان در سنين پايين نه‌تنها بر عملكرد فعلی، بلكه بر عملكرد آينده آن‌ها در جامعه به‌عنوان بزرگسالان تأثير می‌گذارد. در نتيجه پرداختن به تاب‌آورى جوانان پيامدهايی براى سلامت در سطوح فردى و اجتماعی دارد. تحقيقات در اين حوزه، اطلاعات ارزشمندى در مورد عواملی كه سلامت روان و رشد مثبت را در شرايط سخت تقويت می‌كند، ارائه می‌دهند. اين اطلاعات به بهبود نتايج روانی، آموزشی، اجتماعی و عاطفی جوانان كمك می‌كند.
تاب‌آورى
تعاريف بسيارى از تاب‌آورى وجود دارد؛ اين مقوله به‌طور خلاصه و كلی به‌عنوان يك فرآيند به‌جاى يك ويژگی ايستا در فرد تعريف می‌شود. ممكن است بگوييم كودك تاب آور است (به اين معنی كه نقاط قوت فردى مانند پشتكار، اميدوارى و انگيزه در او قابل‌مشاهده است) در حالی كه در واقع تاب‌آورى در مفهوم دقيق‌تر تعامل بين نقاط قوت شخصی كودك توصيف می‌شود. تاب‌آورى كودك به توانايی جست‌وجو در محيط رشد و يافتن نيازمندی‌ها بستگی دارد. اگر او در جامعه‌اى زندگی می‌كند كه درها را به روى فرصت‌ها می‌بندد، توانايی ارائه مدارس خوب موجود نيست، كودك در معرض خشونت و نژادپرستی قرار می‌گيرد يا در ارائه خدمات به‌گونه اى كه به‌راحتی بتواند با آن هماهنگ شود ناكام می‌ماند، چگونه از كودك انتظار داريم انگيزه موفقيت را نشان دهد؟ ظرفيت يك كودك براى شكوفايی بستگی زيادى به اين دارد كه بزرگسالان در زندگی كودك چقدر اين شكوفايی را ممكن می‌كنند. در واقع جامعه عوامل مورد نياز براى مقابله با استرس را در اختيار كودك می‌گذارد. در صحبت از تاب‌آورى، يك تعريف در حال تحول وجود دارد. طبق يافته‌های انجمن روانشناسی آمريكا (APA) تاب‌آورى به‌عنوان فرآيند سازگارى خوب در مواجهه با تروما يا تراژدى، تهديدها يا ساير منابع مهم استرس تعريف شده است.
مفهوم تاب‌آورى مفهومی پيچيده است. در واقعيت، تاب آورى در بن‌بست‌هايی وجود دارد كه در درجات و حوزه‌هاى مختلف زندگی رخ می‌نمايد. به‌عنوان مثال، ممكن است فردى در محل كار بسيار انعطاف پذير باشد، اما در زندگی شخصی و روابط شخصی خود انعطاف پذير نباشد. ايده تاب‌آورى نسبی است و به موقعيت بستگی دارد. انعطاف پذيرى در طول زمان بسته به تعاملات و محيط اطراف تغيير مي‌كند. هرچه بيشتر در مورد تاب‌آورى آموخته شود، پتانسيل بيشترى براى ادغام اين مفهوم در حوزه‌هاى مرتبط زندگي به وجود می‌آيد.
اين ادغام شروع به ايجاد يك تغيير مهم در طرز تفكر است. پزشكان و محققان تمركز بر روش‌هاى ارزيابی و آموزش براى افزايش تاب‌آورى را در مقابل تمركز مداوم بر بررسی پيامدهاى منفی تروما يا استرس، مهم می‌شمارند. بايد اين تغيير مهم را جدی گرفت، زيرا نشان دهنده دور شدن از يك مدل صرفاً مبتنی بر كمبود سلامت روان به سمت گنجاندن مدل هاى مبتنی بر قدرت و شايستگی است و اجازه می‌دهد علاوه بر پرداختن به آسيب شناسی روانی، تمركز بيشترى بر پيشگيرى و ايجاد نقاط قوت داشته باشيم. توسعه مهارت‌هاى انعطاف پذيرى می تواند به شما كمك كند هنگامی كه با چالش‌ها و مشكلات زندگی روبه‌رو می‌شويد، احساس بهترى داشته باشيد و بهتر با آن‌ها كنار بياييد. در اصل، انعطاف پذيرى به شما اين امکان را می‌دهد که استرس را به طور مثبتی مديريت كنيد. همه‌چيز در زندگی با تعادل مرتبط است. بدون تاريكی، نور بی‌معناست و به تناسب آن بدون غم و اندوه، قدر شادي درك نمی‌شود. مانند يين و يانگ براى قدردانی از آنچه داريد به احساسات و تجربيات مثبت و منفی نياز داريد.
صفات، كيفيت‌ها و ويژگي‌هاى فرد تاب‌آور
طبق نظر كانر و ديويدسون (2003)، افراد تاب آور داراى ويژگی‌هاى خاصی هستند. اين ويژگی‌ها شامل موارد زير است:
– نگاه كردن به تغيير به‌عنوان يك چالش يا فرصت
– تعهد، صبر
– شناخت محدوديت‌هاى كنترلی
– جلب حمايت ديگران
– دلبستگی نزديك و ايمن به ديگران
– اهداف شخصی يا جمعی
– خودكارآمدى
– اثر كنترل كننده استرس
– موفقيت‌هاى گذشته
– حس واقع‌بينانه/داشتن انتخاب
– حس شوخ‌طبعی
– رويكرد عمل‌محور
– تحمل عاطفه منفی
– سازگارى با تغيير
– خوش‌بينی
– ايمان
عوامل اصلی در ايجاد تاب‌آورى
راه‌هاى زيادى براى افزايش تاب‌آورى وجود دارد. برخي از اين موارد عبارت‌اند از داشتن يك سيستم حمايتی خوب، حفظ روابط مثبت، داشتن تصوير خوب از خود و نگرش مثبت. عوامل ديگرى كه در تاب آورى نقش دارند داشتن توانايی برنامه‌ريزى و اجراى برنامه هاست. توانايی مديريت مؤثر احساسات و تكانه‌هاى خود به شيوه‌اى سالم، مهارت‌هاى ارتباطی خوب، اعتماد به قدرت و توانايی‌هاى خود، داشتن مهارت حل مسئله خوب و… نيز می تواند بسيار كارآمد باشد.
توسعه انعطاف پذيرى در حفظ روابط دلسوزانه با ديگران و هم‌زمان روحيه مثبت اثر دارد. همچنين به توسعه مهارت‌هاى مقابله‌اى خوب و بهبود مهارت هاى تفكر شناختی كمك مي‌كند. کسانی كه تاب‌آورى دارند، نسبت به كسانی كه انعطاف پذير نيستند، خيلي بهتر با زندگی كنار مي‌آيند و شادتر هستند. برخی افراد به‌طور طبيعی انعطاف‌پذيرتر هستند، بااين‌حال، می‌توان براى افزايش سطح انعطاف پذيرى خود برای به سلامت گذشتن از سختی‌ها تلاش كرد.
مهارت‌هاى تاب‌آورى چيست؟
تاب‌آورى توانايی رويارويی و سازگارى با چالش‌ها براى غلبه بر آن‌هاست. فردى كه مهارت هاى انعطاف پذيرى قوى دارد، می‌تواند نااميدى‌ها را مديريت كند، زيرا اجازه نمي‌دهد شكست‌ها پيشرفت او را به تعويق بيندازند. او مانند ساير افراد، مشكلات و استرس را تجربه مي‌كند، اما با درنظر گرفتن اين عوامل مثبت مانع عدم موفقيت مي‌شود. به‌عنوان مثال، يك فرد انعطاف پذير كه يك ايميل ردشدن براى يك شغل دريافت مي‌كند شايد احساس دلسردى كند، اما همچنان مصمّم است آنچه را كه از تجربه آموخته در درخواست شغل بعدى به كار گيرد.
سه نوع تاب آورى وجود دارد كه عبارت‌اند از:
– طبيعي: انعطاف‌پذيرى طبيعي چيزى است كه شما با آن متولد مي‌شويد. اغلب به اشتياق به زندگي و تمايل به امتحان چيزهاى جديد مربوط مي‌شود.
– انطباق‌پذير: انعطاف پذيرى انطباقی ناشی از شرايط دشوارى است كه شما را وادار به سازگارى و رشد مي‌كند و قوى‌تر از قبل می‌شويد.
– بازيابی شده: تاب‌آورى بازيابی شده از يادگيرى و تكنيك‌هاى عمدى براى تقويت مهارت‌ها ايجاد می‌شود.
نمونه‌هايي از مهارت هاى تاب آورى
چندين مهارت قابل‌شناسايی وجود دارد كه می توان به‌عنوان پيش نياز در افزايش قدرت تاب آورى به آن اشاره كرد كه در زير به آن پرداخته شده است:
اعتمادبه‌نفس
اعتمادبه‌نفس يعنی احساس اينكه می‌توان موفق شد. اين نوعي شجاعت است كه بر سختي كار غلبه مي كند و اين امكان را مي دهد که فرد با اطمينان در توانايی خود براى پيروزى، با مسائل روبه‌رو شود. اعتمادبه‌نفس در بسيارى از موقعيت‌هاى حرفه اى مفيد است. مثلاً اگر در حال مديريت يك پروژه بزرگ در محل كار هستيد، اين امر می‌تواند شما را روي دستيابی به يك محصول نهايی خوب متمركز كند تا اينكه در مسير اشتباهی قدم نگذاريد. در مصاحبه‌هاى شغلی، اين مهارت به شما كمك می‌كندتابه‌جاى مقايسه خود با ديگران، بر نقاط قوت خود تأكيد كنيد.
خوش‌بينی
خوش‌بينی اين امكان را می‌دهد كه با تمركز روى چيزهاى مثبت، خوبی‌های ناشی از شرايط تصور شود. به‌عنوان نمونه هنگام نوشتن يک گزارش شايد اين برداشت به وجود بيايد که زمان و تلاش قابل‌توجهي صرف می‌کنيم. حال اگر خوش‌بينی قوى باشد، در نوشتن گزارش عدم مهارت ديده نمی‌شود، بلكه متوجه می‌شويم هنوز بر اين مهارت مسلط نشده‌ايم. در اينجا درك می‌کنيم كه با تجربه بيشتر می‌توان اين توانايی را بهبود داد.
انعطاف پذيرى
به عنوان يك مهارت حرفه‌ای، انعطاف پذيرى به توانايی مديريت فشار، بدون آسيب رساندن به رفاه اشاره دارد. در انعطاف‌پذيرى مي‌توان خود را با موقعيت‌هاى چالش‌برانگيز وفق داد. اگر يك مشترى به‌طور غيرمنتظره درخواست تجديدنظرهاى عمده در يك طرح پروژه پس از توسعه آن كند، با انعطاف پذيرى می‌توان استرس كار اضافی و كار بالقوه از دست‌رفته را به شيوه‌اى عالی مديريت كرد.
مسئوليت
تاب آورى نوعی تحمل در برابر نيروهاى خارجی است، بنابراين مهم است افراد تاب‌آور باور كنند كه اقدامات آن‌ها مي‌تواند با شرايط مقابله كند. اين احساس مسئوليت در قبال رفتار خود، باعث ايجاد اخلاق كارى قوى مي‌شود و افراد را به كار سخت ترغيب می‌كند؛ زيرا می‌دانند كه اعمال و واكنش‌هايشان به شرايط، ازجمله مواردى است كه می‌توانند آن را كنترل كنند.
صبر
صبر به شما اين امكان را می‌دهد كه از طريق عواطف و احساسات خود با عوارض ناراحتی‌ها كنار بياييد. يك فرد صبور اهميت تأخير را درك مي‌كند، زيرا می‌داند تحمل ناراحتی در حال حاضر می‌تواند منجر به پاداش در آينده می‌شود. با صبر می‌توان حواس‌پرتی‌هاى عاطفی ناشی از چالش‌ها را ناديده گرفت و روى اهداف شخصی و حرفه‌اى متمركز شد.
خودآگاهی
تاب‌آورى شامل آگاهی از پاسخ‌هاى عاطفی به چالش‌هاست كه در نهايت به درك عميق‌ترى از عوامل رضايت و نااميدى منجر می‌شود. يكي ديگر از عوامل انعطاف پذيرى اين است كه از طريق آگاهی نسبت به نقاط ضعف خود و اجتناب از آن‌ها به‌دنبال راه‌هايی براى دور‌زدن‌شان باشيم. اين خودآگاهی می تواند ما را به‌سمت راه‌هايی براى بهبود خود و به‌دست آوردن توانايی براى مقابله با عوامل استرس زا سوق دهد.
داشتن هدف
داشتن دليل براى انعطاف‌پذيرى انگيزه‌اى براى توسعه مهارت‌هاى تاب‌آورى است. هدف می‌تواند هرچيزى باشد كه شما را به سمت افزايش قدرت و استقامت در برابر دشوارى رهنمون می‌شود. مانند تمايل به همكار قابل اعتماد بودن و تلاش براى ارتقا يا توسعه مهارت‌ها براى پيشرفت در حرفه خود. هدف‌گذاري مي‌تواند نوعی الگو براى تحمل سختي هاست. چرايی اهداف بايد مشخص و سپس برنامه‌اى طراحی شود كه بتوان در موقعيت‌هاى چالش‌برانگيز از آن استفاده كرد و تا تحقق اهداف از آن غافل نشد. در شرايط طاقت فرسا، می‌توان در مورد اهداف و برنامه خود فكر كرد.
راه هاى افزايش مدارا
يادگيرى در مورد فرهنگ ها و مذاهب مختلف: مطالعه كتاب ها و مقالات، تماشاى فيلم ها و مستندها و صحبت با افراد از فرهنگ هاى مختلف .
سفر به شهرها و كشورهاى مختلف: تجربه زندگی در فرهنگ‌هاى مختلف گسترش ديدگاه خود نسبت به دنيا .
ارتباط با افراد مختلف: با افراد از نژادها، مذاهب، و قوميت‌هاى مختلف دوست شدن و با آن‌ها گفت‌وگو كردن.
تمرين همدلی: خود را جاى ديگران گذاشتن و دنيا را از ديدگاه آ ن ها ديدن.
سازگارى
توانايی وفق دادن خود با شرايط جديد و چالش‌برانگيز را سازگارى می‌گويند. افراد با سازگارى بالا مي‌توانند به راحتی در محيط هاى جديد زندگی كنند و با شرايط تازه كنار بيايند.
عوامل مؤثر بر سازگارى
انعطاف پذيرى: توانايی تغيير و تحول در صورت نياز
مهارت هاى حل مسئله: توانايی شناسايی و حل مشكلات
خوش‌بينی: داشتن ديدگاه مثبت به آينده
اعتمادبه‌نفس: باور به توانايی‌هاى خود
راه‌هاى افزايش سازگارى
تقويت انعطاف‌پذيرى: از منطقه امن خود خارج شدن و چيزهاى جديد را امتحان كردن
يادگيرى مهارت هاى حل مسئله: شركت در دوره‌هاى آموزشی مربوط به حل مسئله
تمركز بر نقاط قوت: ايمان و اعتماد به توانايی‌هاى خود
حفظ روابط اجتماعي: در ارتباط بودن با افراد حامي و مثبت
تفاوت تاب آورى، مدارا و سازگارى
تاب‌آورى بازگشت به حالت عادى پس از مواجهه با سختی‌هاست، در حالي كه مدارا به‌معناى تحمل و پذيرش تفاوت‌هاست.
سازگارى يعني وفق دادن خود با شرايط جديد، در حالي كه تاب آورى به مفهوم مقابله با شرايط سخت و دشوار است.
اين سه مهارت براى داشتن يك زندگی سالم و موفق ضرورى هستند.
منابع:
دکتر محمدرضا نظری / عضو انجمن اوليا و مربيان مجتمع آموزشی شهيد مهدوی
