کودکان و نوجوانان چند دهه پيش، جمعه تا جمعه منتظر و مشتاق پخش يک برنامه کودک متفاوت و پس از آن فيلم سينمايي هفته بودند. در سال هاي تحصيل در مدرسه و دانشگاه، براي دسترسي به يک منبع علمي و يافتن پاسخي براي نادانسته ها، گاهي نياز به چندين ماه پيگيري، تلاش و جستجوگري در کتابخانه هاي مختلف بود. روزهاي تعطيل را اغلب در خانه پدربزرگ ها و مادربزرگ ها با جمع فاميل مي گذراندند. همسايه ها و هم محلي‌هايشان را مي شناختند. والدين و مربيان مدرسه از آن ها مقتدرتر و هميشه يک گام جلوتر از بچه ها بودند،
اما امروز کودک ما هر زمان که دلش خواست امکان دسترسي به کارتون مورد علاقه اش را دارد. با يک تماس تصويري با آشنايي در هزاران کيلومتر دورتر ارتباط برقرار مي کند و احتمالا دوست اينترنتي اش را بيشتر از همسايه‌اش مي شناسد. با يک جستجوي صوتي براي هر پرسش، دنيايي از اطلاعات دريافت مي کند و در دنياي فن آوري حتي يک گام از بزرگ‌ترهايش جلوتر است. براي مادربزرگش برنامه نصب مي کند و از والدينش گاهي در تکنولوژي به‌روزتر است.
اين تفاوت در سبک بزرگ شدن، توجه ما را بيش‌ازپيش به لزوم گفتگو و درک متقابل نسل‌ها جلب مي‌کند. مهارت گفتگوي سازنده بين اعضاي خانواده زماني محقق مي‌شود که ابتدا درک درستي از دنياي ذهني و عاطفي و عملکردي يکديگر داشته باشيم. ازاين‌رو نگاهي به تفاوت‌هاي نسل والدين و فرزندان خواهيم داشت تا بر اين اساس بتوانيم به قول حافظ شيرازي براي ارتباطي بهتر «طرحي نو دراندازيم»
بر مبنای ملاک‌های تربیت، تکنولوژی و اقتصاد، نسل‌های فعال اجتماعی و اقتصادی به همراه ویژگی‌های هر نسل نام‌گذاری شده‌اند که در زیر قابل‌مشاهده است.
نسل سال تولد (میلادی) ویژگی‌های رایج
B ۱۹۴۰-۱۹۶۴ مستقل، پایبند به اخلاق کاری و اصول اجتماعی، ایده آل گرا
X ۱۹۶۵-۱۹۷۹ مشتاق، رقابتی، آشنایی با کالاهای لوکس و برندها و اهل کار و تولید، محافظه کار
Y ۱۹۸۰-۱۹۹۴ کاربرد متفاوت تکنولوژی در زندگی با تجربه ظهور اینترنت، آینده‌نگر، اهمیت دهی به مافوق، حامی جهانی‌شدن، توجه به ارزش‌های درونی
Z ۱۹۹۵-۲۰۰۹ همراهی ابزارهای هوشمند و شبکه‌های اجتماعی، اهل اظهارنظر و گفتگوی آزاد، پردازش سریع اطلاعات، انتظارات بیشتر، تحمل کمتر، تأثیرگذار و پیشرو در تغییر
Alpha ۲۰۱۰-۲۰۲۴ غوطه‌ور در تکنولوژی و هوش مصنوعی، شهامت در بیان خواسته ها و نیازها، یادگیری شخصی، محدود نشدن در چهارچوب‌ها
برای مادران و پدران سخت‌کوشی از نسل X و Y که از کودکی، صبر و ملاحظه‌کاری را تجربه کرده‌اند و برای رسیدن به خواسته‌ها با دشواری‌های مختلف روبرو بوده‌اند، آسان نیست که با فرزندی مواجه باشند که قواعد آن‌ها را به‌راحتی نمی‌پذیرد و شهروند دنیای دیجیتال است. این فاصله تجربی در زندگی گاهی موجب تعارض‌های ویژه‌ای برای فرزندان نسل Z و Alpha با والدین و مربیان می‌شود. همانند بسیاری از مشکلات دیگر بین فردی، یکی از شیوه‌های راهگشا برای والدین و فرزندان در زمینه استفاده از تکنولوژی این است که گفتگوی مشارکتی و قواعد شفاف بین آن‌ها وجود داشته باشد.
برای مشارکت و گفتگو با فرزندان در مورد جایگاه، شیوه و زمان استفاده از فضای مجازی و نمایشگرها، پژوهش‌ها چند نکته کاربردی را پیشنهاد می‌کنند که با مهارت‌های پیشنهادی سیستم آموزشی IB هم همسویی دارد.
از تکنولوژی و فضای مجازی برای با هم بودن و صمیمیت بهره بگیرید.
ممکن است بعضی از فیلم‌ها یا کارتون‌هایی که فرزند شما دوست دارد از یک وبگاه تماشا کند، برای شما هم بتواند جالب باشد. از این فرصت برای فعالیت مشارکتی بهره ببرید و سپس درباره آنچه تماشا کرده‌اید با هم گفتگو کنید. بازی‌های مشترک و سپری کردن زمان حتی به‌عنوان تماشاگر همراه کمک می‌کند که والدین، ضمن آگاهی از محتواهای مورد علاقه فرزندان، بتوانند مفاهیم مهم را در خلال این تجربیات مشترک به بحث بگذارند. مهارت‌های اجتماعی (Social) و ارتباطی (Communication) از مبانی مهم در کیفیت زندگی ما هستند.
مرزهای زمانی و محتوایی را مشخص کنید.
برای مدت‌زمان استفاده از فناوری باید طرح و برنامه و قوانین روشن و منسجمی داشته باشیم. مهم است که به‌صورت شفاف و منطقی، قواعدی برای دسترسی به محتواها و زمان استفاده تدوین و اجرا کنیم. گاهی اختلافات والدین و فرزندان مربوط به شفاف نبودن مرزها و قاعده‌هاست. برای این کار می‌توان یک برنامه رسانه‌ای خانوادگی منحصربه‌فرد ایجاد کرد که نحوه استفاده از فناوری در آن مشخص شده است. هرچقدر امکان مشارکت فرزندان در تعیین این قاعده گذاری‌ها و فهم منطق آن بیشتر باشد، احتمالا پیامدهای بهتری پیش رو خواهد بود. مهارت سامان‌دهی (Organization) کمک می‌کند که فرزندان ما خودمدیریتی بهتری را تجربه کنند.
هدایت گری اصلی برای تنظیم قواعد بهتر است به عهده والدین باشد.
مشارکت فرزندان در تعیین برنامه‌ها و در نظر گرفتن دنیای آن‌ها بسیار مهم است، اما نهایتا بررسی و تأیید نهایی قواعد بهتر است با هدایت بزرگ‌ترهای آگاه و دلسوز مثل پدر، مادر، مشاور و مربی صورت گیرد. الگوی قاطع مهربان به‌عنوان مناسب‌ترین شیوه فرزندپروری در زمینه تنظیم قواعد مربوط به تکنولوژی هم راهگشاست.
سواد رسانه‌ای نقاد را در خودمان و فرزندانمان ارتقا دهیم.
مهارت تفکر نقاد (Critical Thinking) به‌عنوان یکی از مهارت‌های ده‌گانه سازمان جهانی بهداشت و یونیسف از حدود بیست سال پیش در آموزش کودکان و نوجوانان موردتوجه قرارگرفته است. کاربرد این مهارت در فضای مجازی به ما کمک می‌کند که با تحلیل سالم‌تری، منابع و مطالب را بررسی کنیم و در انتشار مطالب، انتخاب برنامه‌ها و حضور در شبکه‌های اجتماعی سنجیده‌تر و مسئولانه‌تر عمل کنیم.
سلامت روان و جسم را در فضای مجازی موردتوجه قرار دهیم.
نیک زیستی دیجیتال (Digital Well Being) شامل توجه به سبک زندگی سالم در ارتباط با دنیای فناوری و استفاده از ابزارها است. شیوه نشستن، مدت‌زمان چشم دوختن به نمایشگرها، آگاهی از مدت‌زمان، چگونگی و محتوای فعالیت مجازی نکاتی هستند که بر بهداشت روان و جسم ما مؤثر هستند. برای خود مراقبتی و رصد کردن و تنظیم برخی از این موارد، نرم‌افزارها و برنامه‌هایی اختصاصی در دسترس هستند.
اثرگیری و اثرگذاری احساسی و هیجانی در شبکه‌های اجتماعی موضوع مهمی است که در گفتگوی آگاهی‌بخش بین والدین و فرزندان باید به آن توجه ویژه‌ای داشته باشیم. مقایسه خود با دیگران براساس عکس‌ها و نوشته‌های سایر افراد در شبکه‌های مجازی و اشتغال افراطی با این افکار از آسیب‌های جدی است. قلدری سایبری (Cyberbullying) حیطه دیگری است که نیاز به آگاهی افزایی بیشتری برای همه افراد در نسل‌های مختلف والدینی و فرزندی دارد.
لازم است آگاه باشیم که مهارت توجه به حالات ذهنی (States of Mind) و شناخت و مدیریت احساسات در فضای مجازی هم ضروری است.
الگوهای خوبی برای نسل فرزندان باشیم و به موانع توجه کنیم.
نسل X و Y به‌عنوان والدین امروزی گاهی خودشان به شکلی افراطی با دنیای تکنولوژی در ارتباط هستند. در دنیای شغلی امروز که برخی کارفرمایان، مشتریان و همکاران انتظارات فراتر از ساعت کاری برای حضور و پاسخ‌دهی کاری افراد دارند، لازم است بزرگسالان شاغل با ذهن آگاهی و توجه بیشتری، حدود ساعات و فعالیت تکنولوژیک خود را با محیط شغلی تنظیم کنند و در این زمینه انتخابگر باشند.
مشغولیت افراطی والدین با شبکه‌ها یا سرگرمی‌های اینترنتی هم عامل دیگری است که باعث فاصله عاطفی و ارتباطی با فرزندان می‌شود. تصمیم بگیریم و انتخاب کنیم که دوست داریم فضای ارتباط خانواده ما چگونه باشد. گاهی فرزندان ما که نسلی اهل گفتگو و علاقه‌مند به ارتباط و بیان احساسات هستند از والدین خود گله‌مند هستند که حضور گرم و مؤثر پدر و مادری آن‌ها کمرنگ شده است و در مقابل از فرزندشان می‌خواهند که به قاعده‌های والدین برای رعایت زمان درس و فعالیت متعهد باشند. اگر از فضای تعاملی و زمان‌های مطلوب ارتباط خانوادگی راضی نیستیم باید توجه کنیم که چه موانع نگرشی و عملکردی در خانه ما مشکل‌ساز شده است.
برای روابط گرم خانوادگی و دوستانه و غرق نشدن در فضای مجازی و تکنولوژی، ابتکار عمل داشته باشیم.
کودکان و نوجوانان امروز و اهالی نسل Z و Alpha در گستره تکنولوژی چشم گشوده‌اند و در سال‌های قرنطینه پاندمی کووید، حضور آن‌ها در روابط نزدیک کمتر بوده است. برای اینکه تعادل بهتری بین روابط نزدیک و زمان‌های ارتباط با تکنولوژی، برقرار شود باید از شیوه‌هایی خوشایند و مبتنی بر مهارت تفکر خلاق (Creative Thinking) بهره ببریم.
زمان‌های باکیفیت ارتباطی اعضای خانواده، حضور در طبیعت یا جمع‌های خوشایند، برنامه‌ها و بازی‌های مشارکتی، تعیین زمان‌های به دور از موبایل، تبلت و … با درست کردن سبد تکنولوژی برای قراردهی وسایل الکترونیک بعضی از این راهکارها هستند که لازم است با شیوه‌های خلاقانه به کار گرفته شوند.
نغمه تقوا / روانشناس مجتمع آموزشی شهید مهدوی
